Završen kurs “Tokovi islamske civilizacije”

U prostorijama Centra za religijske nauke „Kom“ u Beogradu završen je kurs „Tokovi islamske civilizacije“. U okviru kursa održano je devet radionica u periodu od 10. do 28. novembra 2014.

Održavanje kratkoročnih edukativnih kurseva predstavlja jedan od osnovnih elemenata misije Centra na putu realizacije strateških ciljeva, kao što su:

- sticanje najvišeg kredibiliteta i autoriteta na polju produkcije religijske nauke u regionu;

- prerastanje u naučni institut i učestvovanje istraživačkih grupa u menadžmentu znanja u regionu.

Cilj ovih radionica definisan je u vidu upoznavanja učesnika sa osnovnim saznajnim smernicama islamske civilizacije u njenim raznim periodima, kao i sa razvojem nauke i umetnosti u islamu. Takođe, učesnici na kraju kursa mogu prepoznati suštinske razlike između islamske i moderne zapadne civilizacije.

Sadržaj koji je prezentovan u okviru radionica uglavnom je zasnovan na sumarnom prikazu glavnih delova knjige „Razvoj kulture i civilizacije islama“ koju je napisao prof. dr Ali Akbar Velajati dugogodišnji iranski ministar inostranih poslova, a preveo dr Muamer Halilović.

Prijave za učešće na kursu bile su otvorene od početka oktobra 2014. do 7. novembra. Kako je bilo planirano da radionice budu interaktivne i da diskusija bude jedan od najznačajnijih elemenata radionica, što zahteva da svi učesnici budu aktivno uključeni u diskusije, primljeno je deset kandidata, koji su u pisanoj formi obrazložili motiv svog učešća. S obzirom na osnovnu povezanost kursa i sadržaja knjige „Razvoj kulture i civilizacije islama“, cena ove knjige bila je uračunata u kotizaciju za učešće na kursu.

Svaka radionica je trajala devedeset minuta, a poslednjih četrdeset minuta bilo je predviđeno za interaktivnu diskusiju. Diskusije su bile izuzetno korisne, dinamične i sadržinski bogate, jer su učesnici obuhvatno analizirali predmet svake radionice iz perspektive svojih različitih stručnih i akademskih interesovanja o filozofiji, antropologiji, teologiji i persijskoj i arapskoj književnosti.

Za svaku radionicu bile su pripremljene odvojena kraća skripta i PowerPoint prezentacija.

U nastavku, sumiraćemo osnovne sadržinske karakteristike svih devet radionica kursa „Tokovi islamske civilizacije“:

1. Osnove islamske civilizacije

Datum: ponedeljak, 10. novembar

Predavač: dr Muamer Halilović

U okviru analize opštih karakteristika islamske civilizacije potrebno je razmotriti kako univerzalne karakteristike svih civilizacijskih baština, tako i posebne karakteristike koje odlikuju isključivo islamsku civilizaciju. Iz grupe univerzalnih karakteristika možemo izdvojiti sledeće: sistematizovana produkcija nauke; posedovanje monolitnog, praktičnog društvenog sistema; odgovarajući ambijent za prevođenje strane literature; formiranje akademskih krugova. Takođe, treba istaći sledeće tri posebne karakteristike islamske civilizacije: jedinstvo (religijsko, jezičko i društvenopolitičko); individualni i društveni odnos između čoveka i Boga; utemeljen etički kodeks u vezi sa odnosnom između svakog pojedinca i drugih članova društva.

Islamsku civilizaciju treba analizirati i iz perspektive njenih racionalnih osnova. U njene epistemološke osnove ubrajaju se položaj saznanja u islamu i klasifikacija nauka u islamu. Takođe, posebno su značajne i njene sledeće ontološke osnove: Bog i čovek u islamu; život posle smrti i uticaj na čovekov individualni i društveni život; verovesništvo (an-nubuvat) i šerijat. Napokon, potrebno je opsežno razmotriti i dve najvažnije antropološke osnove islamske civilizacije, a to su: stalno suštinsko kretanje i Savršeni čovek, odnosno pitanje čoveka i njegovog blaženstva.

2. Naučne institucije u islamu

Datum: sreda, 12. novembar

Predavač: dr Muamer Halilović

Naučne institucije u islamu utemeljene su u sledećim različitim periodima: (1) vaninstitucionalna edukacija u ranom razdoblju pojave islama; (2) bogomolje kao prve naučne institucije u periodu umavidske vladavine; (3) pokret prevoda i istraživačke institucije u prvoj polovini abasidske vladavine; (4) univerziteti i edukativne institucije u drugoj polovini abasidske vladavine; (5) procvat racionalnih i tradicionalnih nauka u periodu obnove; (6) tradicionalni i moderni univerziteti u modernom dobu.

U ranom razdoblju pojave islama verovesnik Muhamed je bio izvor izvesnog saznanja. Kasnije, u gradu Medini u bogomoljama bivaju utemeljeni prvi tradicionalni edukativni krugovi. U prvoj polovini abasidske dinastije prevedena su brojna dela o filozofiji, matematici, fizici, mehanici i nekim prirodnim naukama. Polovinom XI veka, Nizam al-Mulk čuveni savetnik seldžučkog sultana Alp-Arslana počeo je sa izgradnjom nekoliko univerziteta koji su kasnije dobili naziv „Nizamija“. Prve Nizamije su izgrađene u Bagdadu, Nišapuru, Isfahanu, Balhu, Jerusalimu i Granadi. Zajedno sa pojavom Hadžea Nasirudina Tusija i u svetlu formiranja racionalnih škola u Širazu i kasnije u Isfahanu, počinje period punog procvata islamskih racionalnih i tradicionalnih nauka.

3. Islamska i moderna zapadna civilizacija

Datum: petak, 14. novembar

Predavač: dr Muamer Halilović

Civilizacijski rezultati modernog poslerenesansnog pozitivističkog svetonazora:

(1) Filozofija gubi svoju ulogu u sistemu nauka.

(2) Nauka znači ono što je empirijskom metodom opovrgljivo.

(3) Moral menja svoje okvire: zbog relativističkog pristupa dozvoljeni su razni, nekada i kontradiktorni oblici morala. Oni su naime zabranjeni jedino ukoliko ugrožavaju tuđa prava (drugorazredna, a ne ontološka, zabrana).

(4) Presude na osnovu objektivne situacije nisu moguće, jer saznanje ima drugačiju, fenomenološku definiciju.

(5) Istinska pravda se dovodi pod pitanje.

(6) Društveni red nije zagarantovan moralom, već zakonom (zakon kao princip, a ne kao faktor stabilnosti).

(7) Kriza duhovnosti.

Prema racionalnom religijskom svetonazoru, Bog je merilo istine, a ontologija je zasnovana na učenju o monoteizmu, kao što je i epistemologija usredsređena na mogućnost izvesnog saznanja. U središtu antropologije u ovom svetonazoru nalazi se čovek kao božji namesnik na Zemlji, dok je njegova kosmologija usmerena ka prirodi kao najnižoj božjoj manifestaciji.

4. Klasifikacija nauka u islamu

Datum: ponedeljak, 17. novembar

Predavač: dr Tehran Halilović

Prema prvoj klasifikaciji, nauke se dele u sledeće grupe: nauka o verovanjima (teologija), nauka o vrlinama (etika) i nauka o propisima (pravo). Prema drugoj klasifikaciji, nauke mogu biti teorijske ili praktične. Teorijske nauke su božje nauke (teologija), matematičke nauke i prirodne nauke, a u praktične nauke spadaju etika, administracija doma i društvene nauke.

Na osnovu treće klasifikacije, nauke se dele na racionalne i prenesene nauke. Ova podela je zasnovana na posebnoj metodologiji. Takođe, moguće je podeliti nauke na šerijatske i ostale, odnosno na islamske i ostale nauke.

U okviru analize epistemoloških pozadina klasifikacije nauka, značajno je primetiti da su ontološke nauke usredsređene na razum, matematičke nauke na imaginaciju, a prirodne nauke na osetna čula. Takođe, u racionalnim naukama se koristi razum, u gnostičkim intuicija, a u prenesenim tradicija.

5. Razvoj tradicionalnih islamskih nauka

Datum: sreda, 19. novembar

Predavač: dr Tehran Halilović

Ovde je važno napomenuti da se božja objava nalazi izvan i iznad podele nauka na racionalne (al-akli) i prenesene (an-nakli).

Najznačajnije prenesene nauke u islamu jesu jurisprudencija (al-fikh) i tumačenje Kur’ana (at-tafsir). O jurisprudenciji u islamu treba govoriti iz perspektive školskih pravaca u islamu, izvora šerijatskih prava, a posebno treba razmotriti značaj besprekidne tradicije izučavanja jurisprudencije u ovoj kulturi. U okviru analize izvora šerijatskog prava, obrazlažu se uglavnom značaj i uticaj Kur’ana, tradicije (sunet), konsenzusa (al-idžma’) i razuma u pravnim zaključivanjima.

Takođe, posebno značajne su i istorijske analize razvoja različitih škola islamskog prava u brojnim gradovima u islamskom svetu.

6. Razvoj racionalnih islamskih nauka

Datum: petak, 21. novembar

Predavač: dr Tehran Halilović

Prema poznatoj podeli islamskog znanja, jurisprudencija (al-fikh) povezuje se sa sporednim granama islama, a osnove učenja ove religije bivaju analizirane u teologiji (kalam). U ranim periodima razvoja islamskog kalama, glavna pitanja su bila pitanja o slobodi volje i božjem znanju, o božjoj pravednosti, odnosno o merilu dobra i zla, te o poreklu kur’anskog teksta, kao božjeg govora.

Najznačajnije teološke škole u islamu utemeljili su mutaziliti, ašariti, hanbelije (ahlul-hadis) i imamije.

7. Umetnost u islamskoj civilizaciji

Datum: ponedeljak, 24. novembar

Predavač: dr Seid Halilović

Sveta umetnost otkriva lepote metafizičkih sfera postojanja. U islamskoj duhovnoj tradiciji, uzvišene tajne utemeljenog sistema dodatno nas podstiču da razmišljamo o takvoj vrsti prefinjene umetnosti. Prema jednoj definiciji, umetnost jeste imitacija same realnosti i ponovno stvaranje po ugledu na nju – u okvirima osetnog sveta. Još Platon je kazao: „Sve lepo što vidimo na ovom svetu predstavlja samo jednu senku uzvišenih lepota.“

Moć čovekove imaginacije povezuje duhovne i materijalne realnosti. U okrilju ove moći čovek daruje osetnu formu svim duhovnim pojavama koje je razotkrio u dubinama svog srca. Otuda, umetničku realnost, prema islamskim saznajnim usmerenjima, treba otkriti i sagledati u skrivenom svetu (al-gajb).

U pogledu istorijskog konteksta islamske umetnosti, treba razlikovati sledeće periode: 1. rani period (Kupola na steni s kraja VII veka; Velika džamija u Damasku iz prve polovine VIII veka); 2. Andaluzija (Velika džamija u Kordobi, građena od 785. do 987; Alhambra u Granadi iz XIII i XIV veka); 3. Osmansko carstvo (Aja Sofija; Sultan Ahmedova džamija i Sulejmanija džamija); 4. Iran pre Safavida (Samanijev mauzolej u Buhari iz IX i X veka; Saborna džamija u Isfahanu iz IX veka; Džamija Gouharšad u Mašhadu, sagrađena 1418); 5. Iran u doba Safavida (Trg Nakš-e džahan u Isfahanu, izgrađen od 1598. do 1629); 6. Indija (Tadž Mahal, gradnja završena 1653).

8. Muslimanski reformistički tokovi

Datum: sreda, 26. novembar

Predavač: dr Seid Halilović

Nakon toga što je Napoleon zauzeo Egipat 1798, muslimanski mislioci su se pridružili procesu brzog promovisanja rezultata moderne empirijske nauke u najširim delovima svojih društava, inspirisani duhom religijske kulture u kojoj se institucija nauke uvek prepoznaje kao sveta. U savremenoj istoriji islamskog mišljenja, pojavile su se sledeće reformističke orijentacije:

(1) Civilizacijsko-arapska orijentacija. Ovu orijentaciju u početku možemo sagledati u mislima Tahtavija u Egiptu i Hajrudin-paše Tunisija (umro 1890) u Tunisu.

(2) Civilizacijsko-islamska orijentacija. Iako su priznavali naučnu i tehnološku nadmoć Zapada, Sejid Džemaludin Afgani (umro 1897) i njegov učenik Muhamed Abduh (umro 1905) bili su usmereni ka realizaciji svestranog islamskog jedinstva.

(3) Neoselefijska orijentacija (Rešid Rida, umro 1935)

(4) Sekularna orijentacija arapskih predstavnika liberalne i nacionalističke ideje

(5) „Islamski fundamentalizam“ Ihvanul-muslimina iz Egipta

Ukoliko jedna kultura stekne nadmoć nad ambijentom pojmova druge kulture i te pojmove istrgne iz njihovog osnovnog sadržaja, utisnuvši u njih novi sadržaj srazmeran svom saznajnom stadijumu, ona će zarobiti tu drugu kulturu i ustoličiti se na njeno mesto. Jedan od fundamentalnih pojmova i možda najosnovniji pojam u islamskoj kulturi, kao i u svim drugim kulturama – jeste pojam nauke.

9. Kur’an i savremeno doba

Datum: petak, 28. novembar

Predavač: dr Seid Halilović

Prema objašnjenjima poznatog muslimanskog reformiste Muhameda Ikbala (1877–1938), idžtihad danas označava razumevanje Kur’ana u svetlu moderne nauke, ekonomije i politike, jer nakon smrti verovesnika islama nauka određuje praktična usmerenja čovekova života. Uticajni predstavnik islamske tradicionalne filozofije Morteza Motahari (1919–1979) smatra da Ikbalov filozofski pravac označava kraj religije. Prema njegovim analizama, objava predstavlja intuitivno saznanje koje ne može biti potpuno razotkriveno ni razumom, ni osetnim moćima.

U okviru tradicionalne definicije idžtihada, ističe se da je potrebno apsolutno se obazirati na rezultate empirijskih nauka u procesu prepoznavanja „predmeta“ verozakonskog suda, iako se značenje svetih tekstova obuhvatno istražuje uz pomoć različitih nivoa intuitivnog, racionalnog i osetnog saznanja. Međutim, muslimanski reformisti idžtihad poistovećuju sa procesom donošenja verozakonskih sudova na temelju modernih empirijskih nauka. Otuda, naš poznati muslimanski reformista Husein Đozo ističe da je potrebno pronalaziti nove savremenije oblike praktične primene islamske misli, jer Kur’an je u stvari otvorio period u kojem glavnu reč ima nauka.