Sohravardi

Resurektor par ekselans zadivljujućih misli staroiranske husrevanske teozofije u islamskom svetu bio je šejh Šihabudin Sohravardi (rođen 1153., ubijen 1191.), poznat kao Šejh al-išrâk (Učitelj iluminacije), osnivač muslimanske iluminativne teozofije. On se pojavljuje u veku koji je, od početka, kao i kraj prethodnog, okarakterisan očitim neraspoloženjem raznih autoriteta prema održanoj vitalnosti peripatetičke filozofije. U ovom periodu, susrećemo se sa ne malim brojem kritičkih spisa u kojima učenjaci poput Gazalija, Abulbarakat Bagdadija, Šahristanija, Učitelja iluminacije i Fahrudin Razija pokušavaju da svoje zamerke potkrepe primerima inkoherentnosti samih studija Avicenine filozofije ili suvoparnih peripatetičkih doktrina koje znaju da se, gdekada, i ne podudaraju sa veroškolskim naucima šarî’ata. Naravno, dobar deo ove problematike javlja se nakon Bahmanijara i Loukarija.

Gazali sa svojom mističkom orijentacijom i Šahristani i Fahr Razi kao teolozi, bili su u neku ruku protiv celokupne filozofije i imali nameru da tu nauku, odjednom, odbace. Međutim, Učitelj iluminacije, kao i jasno slabiji Abulbarakat, podržavali su fundamentalne koncepte filozofije. Zapravo, prva grupa je filozofiju izjednačavala sa peripatetičkim usmerenjem, dok je Sohravardi podvlačio da nije na strani peripatetičara, ali da se filozofija ne zaokružava u okviru inteletkualnih postignuća peripatetičara; on je smerao da se njima suprotstavi zahvaljujući samoj filozofskoj moći, ne onako kako je učinio Gazali ili pak Ibn Tufejl u svom delu Haj ibn Jakzan. Sohravardi preduzima ozbiljne filozofske korake i podiže, naspram škole peripatetičke filozofije, čitavo filozofsko zdanje i inovativni sistem koji se, možemo da kažemo, temelji na tri osnovne dimenzije:

a. Iluminativnu metodologiju: Učitelj iluminacije insistira na tome da se diskurzivnom metodu filozofije mora pridružiti iluminativni, odnosno intuitivni metod spoznavanja realnosti / sagledavanja znamenja Carstva ontološkog; potrebno je, po njemu, da se ostvari neka vrsta razgolićenosti od materije i povezanost da bi se postalo teozofom.

b. Metafiziku svetlosti (al-hikma an-nûrijja): celokupni poredak i hijerarhiju postojanja, Sohravardi razotkriva i izlaže osvrćući se na središnji značaj svetlosti u svojoj Iluminativnoj teozofiji, isto onako kako će u središte Sadrine Transcendentne teozofije biti postavljena, umesto svetlosti – egzistencija. Studija o taškîku pomaže nam da se udubimo u jedan od osnovnih aspekata Metafizike svetlosti.

c. Iluminativnu psihologiju (’ilm an-nafs): Šejh al-išrâk objašnjava da suštinu / realnost duše sačinjava svetlost, te da je ona, zbog svojih zaokupiranosti, zapala u otuđenje kojeg mora da se izbavi da bi se povratila svetu svetlosti; tu se studija o intuiciji i iluminaciji nameće kao ključna. Ovakva psihologija korespondira slici koja se razvija u uvodnim distihonima iz Mevlanine Mesnevije.

Iskoristivši primamljivu intelektualno – intuitivnu baštinu peripatetičke filozofije, islamske gnoze, te sakralne doktrine šarî’ata, kao i hermetičku, helenističku, te staropersijsku teozofiju, Sohravardi je ostavio za sobom izvrsna dela iz kojih izdvajamo njegove glavne četiri knjige Talvîhât (Knjiga obznana), Mukâvamât (Knjiga opiranja), Mutârahât (Knjiga razgovora) i najzad njegovo monumentalno delo Hikmat al-išrâk (Teozofija iluminacije), njegove gnostičke poslanice kakve su Safîr-e Sîmorg (Pev grifa) i Logat-e mûrân (Jezik mrava), pa simboličko-hermeneutičke filozofske i gnostičke poslanice poput onih Âvâz-e par-e Džabra’îl (Pesma Gavrilova krila), ’Akl-e sorh (Crveni arhanđel) i Kesse-je gorbat-e garbijje (Priča o zapadnom otuđenju).